۱۰ رازی که باید از زلزله احتمالی در تهران بدانید

عرفان خسروی| پیداشدن گسلی جدید در بزرگراه همت خبر مهمی درباره ریسک زلزله در شهر تهران بود که در میان خبرهای مهم آخرین روزهای سال گذشته به درستی به آن پرداخته نشد؛ گرچه بلافاصله پس از انتشار این خبر، با دکتر مهدی زارع، رئیس مرکز ملی پیش بینی زلزله در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله قرار گذاشتیم و در برفی‌ترین روز سال ۹۲، درباره پدیده زمین‌لرزه، خطر زلزله تهران و ریسک زندگی در تهران با ایشان گفت‌وگو کردیم.

دکتر مهدی زارع | کارشناس پرونده

دانش‌آموخته زمین‌شناسی از دانشکده علوم دانشگاه تهران، فوق لیسانس زمین‌شناسی مهندسی از دانشگاه تربیت مدرس و دکترای زلزله‌شناسی مهندسی از دانشگاه گرونبل فرانسه است.

۰۱

آیا گسل بزرگراه همت تازه کشف شده است؟

در زمین‌شناسی نظریه کلاسیکی وجود دارد، مبنی بر اینکه پس از پایان یافتن هر فاز کوهزایی، گسل یا ساختار زمین‌شناختی بزرگ دیگری پیدا نخواهد شد؛ بنابراین وقتی گسل جدیدی مشاهده می‌شود که پیش‌تر از آن بی‌خبر بودیم، این گسل چیز جدیدی نیست و تنها به دلیل فعالیت‌های حفاری زمین برای  ساخت و ساز یا گسلش سطحی هنگام زلزله آشکار شده است. بنابراین گسلی که در بزرگراه همت مشاهده شده، چیز جدیدی نیست و تنها خبر جدیدی است؛ زیرا آخرین فاز کوهزایی در این ناحیه، که فاز کوهزایی پاسادانیَن نام دارد، دو میلیون سال پیش رخ داده است. اما برخی زمین‌شناسان نظریه جدیدتری دارند و می‌گویند می‌توان میان فازهای کوهزایی انتظار شکل‌گیری گسل‌های جدیدتری نیز داشت. البته این نظریه ناقض نظریه کلاسیک نیست، چون این شکستگی‌های جدید را می‌توان تظاهرات جدید همان گسستگی‌های پیشین قلمداد کرد. البته خبری که دکتر بیت‌اللهی درباره گسل همت ابراز کردند نیز بیشتر حاکی از این بود که برداشتن روباره‌هایی که این گسل را پیش‌تر مخفی کرده بودند، باعث شده این گسل آشکار شود.

۰۲

آیا گسل بزرگراه همت خطرناک است؟

در این باره دو نگاه وجود دارد: یک نگاه می‌گوید این گسل احتمالا یک گسل فرعی است و گسل‌های فرعی چندان مایه نگرانی نیستند. در تهران یک سامانه گسل شمال تهران وجود دارد و تعدادی گسل اصلی در جنوب تهران. بنابراین مایه نگرانی اصلی در شمال تهران است و گسل‌های مرتبط، همگی درون زون گسل شمال تهران قرار می‌گیرند، از جمله گسل نیاوران که حدود سه کیلومتر بالاتر از پژوهشگاه بین‌المللی زلزله قرار دارد و نیز گسلی که در بزرگراه همت مشاهده شده است. اما نگاه متفاوتی نیز می‌گوید گاهی گسل‌های ظاهرا فرعی می‌توانند خطرناک‌تر از چیزی باشند که انتظار داریم. برای مثال گسل طبس پای دامنه‌های کوه شتری قرار دارد، اما گسل زمین‌لرزه ای که با گسیختگی خود در ۵۲ شهریور سال ۷۵ زلزله‌اش با بزرگای۴/۷ طبس را ویران کرد، پای دامنه شتری گسیخته نشد، بلکه در دشت و در فاصله حدود ۷ کیلومتری مرز کوه دشت (در یکی از مرزهای زمین ریختی در پای مخروط افکنه که با گسل کواترنری طبس مشخص می‌شد) گسیخته شد. بنابراین می‌توان گفت گرچه گسل‌های اصلی پای دامنه کوه‌ها قرار دارند، اما تظاهرات جدید این گسل‌ها می‌تواند درون دشت‌ها و آبرفت‌ها باعث ویرانی شود. از جمله وضعیت بزرگراه همت نیز این‌گونه است. یعنی اگر این گسل باعث یک گسیختگی سطحی شود، ممکن است در راستای شرقی- غربی بزرگراه همت یا در روندی به موازات و در شمال آن، که به عنوان گسل نیاوران می‌شناسیم، در راستای بزرگراه یادگار امام (ره) (شرقی-غربی در ناحیه اوین) و در امتداد آن تا میدان تجریش، میدان نیاوران و کاخ نیاوران و کاشانک گسیختگی جدید ایجاد کند. در این صورت روندهایی به موازات مرکز بین کوه و دشت در شمال تهران که به عنوان گسل شمال تهران می‌شناسیم، و البته به عنوان تظاهرات سطحی و جدید آن گسیخته خواهد شد.

۰۳

ریسک سوانح طبیعی در تهران چه‌قدر است؟

ما در تهران وضعیت خوبی نداریم، چون ساکنین شهر تهران طبق برآورد من در پایان سال ۹۲ در شب‌ها ۸,۶۰۰,۰۰۰ نفر هستند و هر روز چهار تا ۵/۴ میلیون به تهران وارد و عصر از تهران خارج می‌شوند. اگر هم تهران بزرگ و شهرهای پیرامون را به عنوان یک ابرشهر در نظر بگیریم که از هشتگرد شروع می‌شود و تا رودهن پردیس امتداد دارد، در آن صورت این ابرشهر جمعیتی حدود ۱۶,۳۰۰,۰۰۰نفر جمعیت دارد که معادل ۲۲ درصد جمعیت ایران است.
متأسفانه این قبیل پژوهش‌ها هنوز به صورت دقیق انجام نشده و تغییرات روزانه خطر سوانح طبیعی طی ۲۴ ساعت در فصل‌های مختلف هنوز برآورد نشده‌است. ریسک یعنی چیزی که مرتبط با آسیب‌پذیری زندگی انسان‌هاست و ما درباره آن اطلاعات اولیه داریم، مثل همین تمرکز ۲۲ درصد جمعیت ایران که در ابرشهر تهران و پیرامون زندگی می‌کنند، یا اینکه دو میلیون نفر انسان در شمال تهران در پهنه گسل زندگی می‌کنند و ۹۹۰,۰۰۰ نفر در جنوب تهران در نزدیکی یک گسل دیگر هستند. ضمنا با برآورد من حدود ۲,۱۵۰,۰۰۰ نفر در تهران در بافت‌های فرسوده ساکن هستند. بنابراین در برآورد اولیه می‌توان گفت که حدود ۵,۲۰۰,۰۰۰ (حدود ۶۰درصد) جمعیت تهران در معرض ریسک بالای زلزله زندگی می‌کنند.

۰۴

خطر وقوع زلزله در تهران چه‌قدر است؟

خطر چیزی است که مربوط به زمین است. از نظر تاریخ وقوع زمین‌لرزه‌ هم باید گفت، ۱۱ زمین‌لرزه در شعاع حدود صدکیلومتری تهران، با بزرگای حدود هفت طی ۲۳۲۰ سال گذشته رخ داده‌اند؛ یعنی هر ۲۰۰ سال یک زلزله هفت ریشتری در این محدوده رخ‌داده است. این در حالی است که گسل شمال تهران آخرین بار حدود ۳۰۰۰ سال پیش زلزله‌ای به بزرگای هفت را تجربه کرده‌است. خبر بد اینجاست که دقیقا در این ناحیه، هر ۲۰۰ سال انتظار یک زلزله بزرگ داریم و خبر بدتر اینجا که در نقطه تمرکز ۲۲ درصد جمعیت کشور، ۳۰۰۰ سال است که اتفاقی نیفتاده و هر لحظه باید منتظر وقوع زلزله باشیم.

۰۵

پس از زلزله در تهران چه اتفاقی می‌افتد؟

چون تهران منطقه وسیعی است، نمی‌توان از یک رخداد واحد صحبت کرد. باید سناریوهای خوب، بد و بدتر را درباره تهران بررسی کرد و در این بررسی، به مهاجرین روزانه‌ای که هر روز به تهران وارد می‌شوند، مصرف انرژی روزانه و تغییرات آن در ۲۴ ساعت، زمان وقوع زلزله و کانون زلزله توجه کرد.

۰۶

بدترین و بهترین حالت زلزله در تهران چیست؟

درباره زلزله‌تهران سناریوهای مختلفی را می‌توان در نظر گرفت.
سناریوی بد این است که وقوع زلزله در این گسل می‌تواند سطح زمین را کاملا به هم بریزد، گسیختگی‌های بزرگ و مهمی روی زمین ایجاد کند، مسیرهای ارتباطی را قطع کند، ساختمان‌ها را ویران کند و حتی مخازن نفت شرکت نفت در حصارک کن و دیگر مخازن مواد شیمیایی کارخانجات جاده تهران – کرج را خراب کند.
بدترین سناریو این است که بزرگ‌ترین زلزله در کمترین عمق و نزدیک‌ترین کانون به شهر یا داخل شهر و در شب رخ دهد. مثل زلزله بم که تازه بزرگای آن ۵/۶ بود، و در ساعت ۵:۲۵ صبح رخ داد، کانون آن بسیار به شهر نزدیک بود و عمق آن تنها ۵/۸ کیلومتر بود.
اما آسیب زلزله زمانی کمتر خواهد بود که هرکدام از این عوامل تغییر کند، مثلا زلزله هائیتی در ساعت ۴:۵۲ بعدازظهر اتفاق افتاد، یا زلزله طبس که در ساعت ۷:۱۰ دقیقه عصر اتفاق افتاد، همین که در این ساعات مردم خواب نیستند، آسیب جانی زلزله را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

۰۷

آیا در زلزله تهران
زمین دهان باز می‌کند؟

معمولا بازشدگی اتفاق نمی‌افتد، مگر اینکه اتفاق خاص سطحی و ژئوتکنیکی رخ دهد، مثلا شکستگی کششی یا فرونشست محلی، اما چون حرکات ورقه های قاره‌ای در این ناحیه امتدادلغز و فشاری است، معمولا بازشدگی اتفاق نمی‌افتد. اما اگر زلزله مثلا بزرگای ۵/۷ داشته باشد، می‌تواند باعث بالا و پایین رفتن زمین شده و پله‌ای نیم تا یک متری ایجاد کند. همین‌طور ممکن است اصلا پله‌ای مشاهده نشود، بلکه دو ناحیه به صورت امتداد لغز نسبت به هم به صورت افقی جابه‌جا شوند. به علاوه این موضوع به عمق کانون زلزله نیز بستگی دارد. مثلا اگر کانون زلزله در عمق ۱۰ کیلومتری باشد، تظاهرات آن خیلی شدید و واضح خواهد بود، ولی اگر کانون زلزله در عمق حدود ۲۰ کیلومتری باشد، تظاهرات سطحی کم‌تر به چشم می‌آید.

۰۸

اگر زلزله‌ بم در تهران بیاید، ساختمان‌های ضدزلزله دوام می‌آورند؟

باید دید رویکرد سازنده چه بوده است. هدف زنده‌ماندن انسان‌ها است و همین که انسان‌ها زنده بمانند، حتی اگر ساختمان‌ها آسیب ببینند، می‌توانیم بگوییم موفق بوده‌ایم.

۰۹

کجای تهران کم‌خطرتر است؟

سؤال سختی است، اما به احتمال مناطق مرکزی تهران، ریسک کمتری دارند، زیرا فاصله بیشتری با هر یک از دو گسل شمال و جنوب تهران دارند. و از این نظر توسعه تهران به هر نوعی، به معنی افزایش ریسک سوانح طبیعی خواهد بود.

۱۰

آیا زندگی
در تهران کار اشتباهی است؟

به نظرم این سؤال درستی نیست. زندگی من و شما در تهران به موارد دیگری به جز احتمال زلزله بستگی دارد. البته من تهران را بهترین جای ایران برای زندگی نمی‌دانم، چون مسائلی مثل انواع آلودگی و خطر سوانح طبیعی خیلی جدی است. مثلا اگر سال‌ها پیش پژوهشگاه ما را در اطراف کرج بناکرده‌بودند، اصلا در تهران زندگی نمی‌کردم. ما ناچار هستیم در تهران زندگی کنیم، اما نباید خطرات سوانح طبیعی و مشکلات عمده دیگر تهران را نادیده گرفت.